कुनै पनि देशको समाजव्यवस्था, जीवन वा राजनीतिमा पनि दर्शन वा साहित्यको महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । दर्शन वा साहित्यको त्यस प्रकारको भूमिका आधुनिक कालमा मात्र होइन, प्राचीन कालदेखि नै रहदै आएको छ । भारतमा रामायण, महाभारत, गीता, मनुस्मृति, तुलसीकृत रामायण आदि जस्ता ग्रन्थहरूलाई नै हेरौ“ । तिनीहरूले सामाजिक चेतना, संस्कृति वा राजनीतिक व्यवस्थामा सताब्दीयौ“देखि गम्भीर असर पार्दै आएका छन् ।

आज हिन्दु सामाजिक व्यवस्थाले समाजमा तलसम्म जुन घर जमाएको छ, त्यसका पछाडि हिन्दु, दार्शनिक वा साहित्यिक कृतिहरूको ठुलो भूमिका रहेको छ । उदाहरणको लागि रामलाई मर्यादा पुरुषोत्तम राम बताइन्छ । त्यसरी हिन्दु धर्मले उनलाई ती मर्यादा वा गुणहरूबाट विभूषित गर्ने प्रयत्न गरेको छ । जसलाई हिन्दु धर्मले आदर्श मान्दछ । मनुस्मृतिले अगाडि सारेका मान्यताहरूले पनि समाजलाई लामो समयसम्म प्रभावित गरे र अहिले पनि ठुलो मात्रामा प्रभावित गरिरहेका छन् । त्यसबाट दर्शन वा साहित्यले समाजको सम्पूर्ण बनावटमा कति धेरै असर पार्दछ ।

हाम्रा अगाडि युरोपको पुनर्जागरणकालको उदाहरण पनि छ । त्यहा“ सामन्तवाद वा राजतन्त्रका विरुद्ध जुन जागरण आयो, त्यसका पछाडि पनि दर्शन र साहित्यको ठुलो योगदान रहेको छ । रूसो, भोल्टेयर, मन्टेस्क्यू, जोन लक, डिडरो आदिका विचारहरूले युरोपमा राजतन्त्र वा निरङ्कुश शासनका विरुद्ध जागरण ल्याउन महŒवपूर्ण भूमिका खेलेका थिए । त्यस प्रकारका विचारहरूका कारणले खाली फ्रान्सको महान् फ्रेन्च क्रान्तिलाई मात्र मद्दत पु¥याएन, सम्पूर्ण युरोपमा राजतन्त्र र सामन्ती मान्यताहरूलाई समाप्त गर्न पनि त्यसबाट मद्दत पुग्यो । त्यस प्रकारका विचारका कारणले युरोपमा पुनर्जागरण आयो र समाजमा प्रभाव जमाएका पुराना प्रकारका रूढिवादी धार्मिक मान्यताहरू पनि धेरै समाप्त भएर गए ।

नेपालमा सामन्ती व्यवस्था, निरंकुश शासन, राजतन्त्र वा पुराना रूढिवादी सामाजिक मान्यताहरू विरुद्ध चेतना ल्याउने काममा पनि नेपाली साहित्यको महŒवपूर्ण योगदान रहेको छ । नेपालमा राणाशासनको अन्त्य, पञ्चायती तानाशाही शासनको अन्त्य, राजतन्त्रको अन्त्य र गणतन्त्रको स्थापनामा राजनीतिक दलका साथै साहित्यकार, बुद्धिजीवीहरूको पनि महŒवपूर्ण भूमिका रहेको छ ।

नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलन वा गणतन्त्रको स्थापनाको क्रममा प्रतिगमनको धार पनि बारम्बार देखापर्दै आएको छ । २००७ सालको राजनीतिक परिवर्तनपछि गोरखा दलको स्थापना भएको थियो र त्यसले राणाशासनको पुनस्र्थापना गर्ने प्रयत्न गरेको थियो । उनीहरूको त्यो प्रयत्न ता सफल भएन तर ०७ सालमा राजा महेन्द्रद्वारा निरङ्कुश शासन र पञ्चायती तानाशाही व्यवस्था कायम गर्ने कार्य भयो र त्यो व्यवस्था ३० वर्षसम्म देशमा रÞयो । ०४६ सालमा निरङ्कुश राजतन्त्र र पञ्चायती तानाशाही व्यवस्थाको अन्त्य भएर देशमा वैद्यानिक राजतन्त्र र बहुदलिय व्यवस्था कायम भयो । तर त्यसको स्थापनाको लगतै पछि त्यसलाई समाप्त गरेर निरङ्कुश राजतन्त्रको स्थापनाका लागि पुनरुत्थानवादी गतिविधिहरू अगाडि बढे र २०५९ साल माघ १९ गते तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रका नेतृत्वमा निरङ्कुश राजतन्त्रको पुनस्र्थापना भयो ।

२०६२–६३ जनआन्दोलनपछि २०६५ सालको जेठ १५ गते नेपालमा करिब ढाइसय वर्षदेखि रहेको राजतन्त्रको अन्त्य भएर गणतन्त्रको स्थापना भयो । तर त्यसको लगत्तै पछि राजावादीहरूले राजतन्त्रको पूनस्र्थापनाका लागि आफ्नो प्रतिगामी गतिविधी बढाउ“दै आएका छन् । उनीहरूका २ वटा मुख्य उद्देश्यहरू रहेका छन् ।  प्रथम, राजतन्त्रको पूनस्र्थापना र, द्वितीय, हिन्दु राष्ट्रको स्थापना ।

माथिको सङ्क्षिप्त विवरणले बताउ“छ कि नेपालको इतिहासमा प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको लखन थापा, खड्गमानसिंह वस्नेत वा प्रजा परिषद्देखिको लामो र गौरवपूर्ण इतिहास हुनुका साथै नेपालमा प्रजातान्त्रिक दिशामा भएका प्रत्येक परिवर्तनपछि प्रतिगामी धाराहरू पनि अगाडि बढ्दै आएका छन्, जस्तै कि २००७ साल र ०४६ सालपछि देशमा गणतन्त्रको स्थापना पछि पनि त्यस प्रकारको धारा अगाडि बढ्दै आएको छ । त्यसकारण आज लोकतन्त्र वा गणतन्त्रका लागि आन्दोलन अगाडि बढाउने सन्दर्भमा पुनरुत्थानवादी धारका विरुद्ध पनि शसक्त रूपले आन्दोलन अगाडि बढाउनुपर्ने आवश्यकता छ ।

आज नेपालमा प्रतिगमनको खतरा अत्यन्त गम्भीर रूपमा देखापरेको छ । त्यो खतरा २०१७ साल वा २०५९ सालमा भन्दा बढी गम्भीर छ किनभने २०१७ साल वा २०५९ सालमा प्रतिगमनको खतरा देशभित्र नै देखापरेको थियो । तर अहिले त्यो खतरालाई बाÞय समर्थन पनि प्राप्त छ । अहिले भारतमा कट्टर हिन्दुवादी शक्तिहरूको शासन छ र उनीहरूले नेपालका राजावादीहरूलाई पनि आफ्नो समर्थन दिएका छन् ।

यो आम रूपमा थाहा भएको कुरा हो कि अहिलेका भारतको उत्तर प्रदेशका मुख्यमन्त्री आदित्यनाथ योगीले पहिले मुख्यमन्त्री नहु“दै पनि नेपालमा आएर गणतन्त्र र धर्मनिरपेक्षताका विरुद्ध अभियान चलाएका थिए । अहिलेको राजावादीहरूको अभियान पनि पूर्व राजा ज्ञानेन्द्र शाहले गोरखपुरमा गएर आदित्यनाथलाई भेटेपछि नै सुरु भएको थियो । आदित्यनाथलाई भेटेपछि उनले पोखरामा आएर भिडियो वक्तव्य जारी गरेका थिए र उनी पोखराबाट काठमाडौ“ आउ“दा उनको स्वागतमा भएको जुलुसमा आदित्यनाथको समेत फोटोको प्रदर्शन गरिएको थियो । त्यसरी अहिलेको राजावादीहरूको अभियानलाई भारतका कट्टरपन्थी हिन्दुवादी शक्तिहरूको आड भएको र, त्यसैले, २०१७ वा २०५९ सालमाभन्दा प्रतिगमनको खतरा गम्भीर भएको कुरा प्रष्ट छ । त्यसकारण त्यसलाई हल्का रूपमा लिनु राजनीतिक अदूरदर्शिता हुने छ ।

आजको गणतन्त्रको सङ्घर्ष मुख्य रूपले प्रतिगमनका विरुद्धको सङ्घर्ष हुन जान्छ । राजावादीहरूले संसदभित्र र बाहिर सङ्गठित र योजनाबद्ध प्रकारले गणतन्त्र र धर्मनिरपेक्षताका विरुद्ध अभियान चलाइरहेका छन् । समस्या यो मात्र होइन कि राजावादीहरूले त्यो अभियान चलाइरहेका छन् र भारतका कट्टर हिन्दुवादी शक्तिहरूले पनि त्यसलाई आÇनो समर्थन दिइरहेका छन् । नेपालभित्रका विभिन्न कारणहरूले पनि त्यसलाई एक वा अर्को प्रकारले मद्दत पु¥याइरहेका छन् । त्यसप्रकारको पृष्ठभूमिमा यो कुरा प्रष्ट छ, खाली राजनीतिक रूपले आन्दोलन सञ्चालन गरेर मात्र प्रतिगमनका विरुद्धको आन्दोलन सशक्त रूपले अगाडि बढ्न वा प्रतिगमनमाथि निर्णाणात्मक विजय प्राप्त गर्न सम्भव हुने छैन । त्यो कार्य पूरा गर्न वैचारिक स्तरमा पनि ठुलो अभियान सञ्चालन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । त्यो कार्य लेखक र साहित्यकारहरू अगाडि आएपछि नै पूरा हुन सक्ने छ ।

धार्मिक अन्धविश्वास, रूढिवादी र पिछडिएका सोचाइ वा लोकप्रियतावादी सोचाइहरूले पनि प्रतिगमनलाई धेरै नै मद्दत पु¥याउने गर्दछन् । राजा विष्णुका अवतार हुन भन्ने सोचाइ अहिले पनि जनतामा धेरै नै पाइन्छ । त्यसैको परिणाम हो कि पूर्वराजा कुनै ठाउ“मा जा“दा बुढाबुढी वा महिलाहरू पनि ठुलो सङ्ख्यामा उनको ‘दर्शन’ गर्न पुग्दछन् । त्यसो गर्दा यो कुराप्रति उनीहरूको ध्यान गएको हुन्न कि शाह शासनको लामो ऐतिहासिक काल वा पञ्चायती शासनकालमा उनीहरूले कति धेरै जनविरोधी, भ्रष्ट वा दमनकारी कार्यहरू गरेका थिए । नेपालमा प्रजातन्त्र आएपछि पनि वैधानिक राजतन्त्रलाई बारम्बार समाप्त गरेर निरङ्कुश शासन कायम गरेका उदाहरणहरू पनि हाम्रा अगाडि छन् । तर पिछडिएका वा जनप्रियतावादी सोचाइहरूका कारणले जनताको एउटा ठुलो समूहले राजामाथि अन्धविश्वास गर्ने गर्दछ । पश्चिममा जस्तो कि पहिले पनि उल्लेख गरियो, कतिपय दार्शनिक, लेखक वा साहित्यकारहरूले राजाप्रतिका त्यस प्रकारका गलत वा भ्रान्त सोचाइहरूका विरुद्ध जागृति फैलाउने काम गरेका थिए । नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा लेखक वा साहित्यकारहरूको महŒवपूर्ण योगदान रहने गरेको छ । अहिले प्रतिगमनबाट जनआन्दोलनद्वारा प्राप्त महान् उपलब्धिहरूमा प्रतिगमनबाट जुन गम्भीर खतरा उत्पन्न भएको छ, त्यसका विरुद्ध जनतालाई जागृत गर्नका लागि साहित्यकारहरू अगाडि आउनुपर्ने आवश्यकता छ । त्यसबारे हामीहरू स्पष्ट हुनुपर्दछ कि त्यसरी जनतालाई जागृत नगरिकन प्रतिगमनको खतरालाई पराजित गर्न सम्भव हुने छैन । त्यसका लागि साहित्यिक रचनाहरू मात्र होइन, सांस्कृतिक कार्यक्रमहरू पनि सञ्चालन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । एउटा अर्को कारणले पनि प्रतिगमनलाई धेरै मद्दत पुगिरहेको छ र प्रतिगामी शक्तिहरूलाई जनतालाई धेरै भ्रम दिने अवसर प्राप्त भएको छ । देशमा बहुदलीय व्यवस्था वा गणतन्त्र आएपछि पनि देशमा सन्तोषजनक विकास हुन सकिरहेको छैन वा भ्रष्टाचार, कुशासनहरू बढेर गएका छन् तर त्यसको अर्थ देशलाई प्रतिगमनतिर लगेर समस्याको समाधान हुन्छ भन्ने होइन । देशलाई पञ्चायती शासन वा राणाशासनतिर लैजाने हो भने देशको अरू अधोगति हु“दै जाने छ । त्यसरी, देशलाई प्रतिगमन होइन अग्रगमनतिर नै लैजानुपर्दछ भनेर जनतामा चेतना दिनुपर्ने आवश्यकता छ । त्यस प्रकारको भूमिका लेखक वा साहित्यकारहरूले नै खेल्न सक्दछन् र खेल्नु पनि पर्दछ ।

देशमा गणतन्त्र आएको छ । यो ठुलो ऐतिहासिक उपलब्धि हो । तर आज देशमा कायम भएको गणतन्त्र वा संसदीय प्रणालीका आधारमा मात्र देश र जनताको वास्तविक विकास हुन सक्दैन । आज देशमा जुन गणतन्त्र छ, त्यो पु“जीवादी प्रकारको गणतन्त्र नै हो । निरङ्कुश राजतन्त्र वा वैधानिक राजतन्त्रभन्दा पु“जीवादी प्रजातन्त्र पनि प्रगतिशील हुन्छ । अहिले राजावादीहरूद्वारा त्यसलाई समाप्त गर्नका लागि भइरहेको आक्रमणको अवस्थामा त्यसको रक्षा गर्ने हाम्रो जिम्मेवारी हुन्छ । तैपनि यसबारे हामीमा कुनै भ्रम हुनु हु“दैन कि अन्ततः विद्यमान गणतन्त्र वा संसदीय प्रणालीको मूल प्रकृति पु“जीवादी नै छ र तिनीहरूको एउटा निश्चित सीमा हुन्छ । तिनीहरूद्वारा जनताका समस्याहरूको वास्तविक समाधान सम्भव छैन । त्यसकारण हामीले योभन्दा उच्च र जनवादी प्रकारको गणतन्त्र वा व्यवस्था ल्याउनका लागि सङ्घर्ष गर्नुपर्दछ, जसको अर्थ हुन्छ नयाँ जनवादी वा समाजवादी व्यवस्था । त्यसका लागि जनतामा व्यापक चेतना वा जागृति ल्याउनुपर्ने आवश्यकता छ । त्यो कार्य पूरा गर्न लेखक र कलाकारहरू अरू अगाडि आउनुपर्ने आवश्यकता हुन्छ । त्यसका लागि दर्शन, साहित्य वा कलाले महŒवपूर्ण भूमिका खेल्नुपर्ने आवश्यकता हुन्छ । तर लेखक, साहित्यकार वा कलाकारहरूले त्यसप्रकारको भूमिका त्यो बेला नै खेल्न सक्दछन्, जब उनीहरूमा उच्च प्रकारको चेतनाको विकास हुन्छ ।

साहित्यकारहरूका बिचमा यो प्रश्न निकै उठिरहन्छः साहित्य वा कला केका लागि रु साहित्य वा कला स्वतन्त्र हुनुपर्दछ र त्यसको कुनै राजनीतिसित सम्बन्ध हुनुहुँदैन भन्ने विचार पनि साहित्यकारहरूका बिचमा निकै पाइन्छ । त्यसप्रकारको सोचाइले नयाँ जनवाद वा समाजवादको कुरा परै छ, लोकतन्त्र वा गणतन्त्र जस्ता सामान्य विषयहरूसित पनि साहित्यकारहरू जोडिनुपर्दछ भन्ने सोचाइलाई पूरै अस्वीकार गर्दछ । साहित्यकारहरूको सर्वप्रथम त्यसबारे नै स्पष्ट दृष्टिकोण बन्नुपर्दछ । यदि उनीहरू त्यसप्रकारको सोचाइबाट माथि उठ्न सकेनन् वा मुक्त हुन सकेनन् भने देश, समाज वा जनताको हित वा विद्यमान अवस्थामा क्रान्तिकारी परिवर्तनको कुरा परै छ, लोकतन्त्र वा गणतन्त्रको आन्दोलन वा प्रतिगमनका विरुद्ध पनि कुनै सङ्घर्ष गर्नु उनीहरूका लागि सम्भव हुने छैन । त्यसप्रकारको भूमिकामा अग्रसर हुनका लागि सर्वप्रथम साहित्यकारहरूले राजनीति वा आन्दोलनमा कुनै सम्बन्ध हुनुहुँदैन भन्ने सोचाइबाट मुक्त हुनु निर्णायात्मक सर्त हो ।
कुरा त्यहीँसम्म मात्र सिमित छैन, साहित्यकारका अगाडि एउटा स्वतन्त्र, सम्पन्न, सुखी र सुन्दर समाजको निर्माण गर्ने महान् जिम्मेवारी पनि छ । तर समाजमा एउटा यस्तो वर्ग पनि छ, जसले आÇनो छुद्र स्वार्थ वा सङ्कीर्ण स्वार्थमाथि आधारित आÇनो सुखी जीवनको लागि समाजमा ऐतिहासिक कालदेखि नै शोषण, उत्पीडन वा अन्याय र अत्याचारहरू गर्दै आएका छन् । त्यसप्रकारका शोषण र उत्पीडन वा अन्याय र अत्याचारहरूको अन्त्य नगरिकन एउटा स्वतन्त्र, सम्पन्न र सुन्दर समाजको निर्माण हुन सक्दैन । तर समस्या के छ भने त्यस प्रकारका वर्गहरूले खाली भौतिक रूपले मात्र अन्याय वा अत्याचार गर्दैनन्, उनीहरूले आफ्ना त्यस प्रकारका कार्यहरू सुदृढ र चिरस्थायी बनाउनका लागि दर्शन, धर्म, नीतिशास्त्र वा साहित्यको पनि एउटा विशाल संरचना तयार पार्दछन् र हामीहरूले तिनीहरूका विरुद्ध पनि प्रभावशाली प्रकारले सङ्घर्ष गर्नुपर्ने आवश्यकता हुन्छ । त्यसका लागि प्रगतिशिल लेखक र साहित्यकारहरू अगाडि आउनुपर्दछ । त्यसरी आज खाली गणतन्त्रको रक्षा र प्रतिगमनका विरुद्धको सङ्घर्षका प्रश्नमा मात्र होइन, समाजलाई दीर्घकालीन प्रकारले रूपान्तरण गर्नका लागि पनि साहित्यकारहरूले उच्च दार्शनिक वा वैचारिक स्तरमा आफुलाई ढाल्नुपर्ने आवश्यकता छ ।